Freud’un psikanaliz teorisinden hareketle sanatı ve yaratıcı süreci ele aldığı çalışması “Sanat ve Sanatçılar Üzerine” büyük yankı uyandırmasının yanı sıra çokça da eleştirilmiştir.

 

Freud’un çalışmasının temel çıkış noktası, sanatsal yaratıyla çocuk oyunları arasında bir akrabalık olduğudur. Buradan hareketle Freud, sanatsal etkinliğin ilk dışavurumlarını çocukluk dönemimize benzetir.

 

Çocukluk döneminde en ciddiye alınan etkinliktir “oyun”. Kendi gözlemlerimizden de bildiğimiz gibi, oyun sırasında çocuk, gerçek dünyanın nesnelerini alır, onları oyununun içinde istediği gibi yerleştirir (rol dağıtır) ve oyun aracılığıyla kendine başka bir dünya, gerçekliğin yer değiştirmelerinden oluşmuş hayali bir dünya kurar. Kurduğu bu dünyaya kendini o kadar kaptırır ki, dış dünyadan gelen uyarıları algılamayacak kadar dalgındır, annesi hatırlatmadan yemek yemek bile aklına gelmez.

 

Oyunda birden fazla çocuk varsa, hepsi de kendilerini aynı ortak kurgusal dünyaya kaptırmışlardır. Bu dünya o kadar gerçektir ki, oyuncular birbirleriyle kavga edebilir, öfkelenebilir, ağlayabilir ve hatta birbirlerine küsebilirler. Rol paylaşımında ya da oyunun kurgusunda çıkan bir anlaşmazlıkta, çocuklardan biri çıkar ve “ben artık oynamıyorum” der. Böylece oyun bozulur.

 

Burada hemen şu soru akla geliyor: Çocuğun oyun oynamayı bu kadar ciddiye alması dış dünyayı ciddiye almadığı anlamına mı gelir?

 

“Oyunun karşıtı ciddilik değil, gerçektir”. Oyuncu çocuk, dış gerçekliğin farkındadır, tam da “ben artık oynamayacağım” diyerek, istemediği yerde oyunu terk etmesi dış dünyanın gerçekliğinin farkında olduğunun kanıtıdır. Ama dış dünyanın gerçekliği, onun için, oyununun kurallarını istediği gibi kuramadığı, başka bir oyuncunun kendi isteğini, kendi oyun düzenini dayattığı anda kaçtığı yerdir. Tıpkı başta oyun oynayarak dış dünyadan ayrı, kendi dünyasını, gerçekliğini kurarak kaçtığı gibi bu kez de oyununu istediği gibi yönlendiremediği için oyun alanını terk ederek, gerçek dünyaya kaçmaktadır.

​

Bu durumda oyun nerede bitiyor, gerçeklik hangi anda başlıyor?

 

Çocukluğun, hepimizin kendimizden hatırlayabileceğimiz bir döneminde birey, sonu gelmeyen, bitmeyen sorular sorarak dış dünyayla ilgili meraklarını gidermeye, onu anlamaya çabalar. Ancak çocuğun ebeveynlerinden aldığı hiçbir cevap onu tatmin etmeye yetmez, meraklarını gidermez. Söz konusu bu dönem, çocuğun düşünsel bağımsızlık çabasına karşılık gelmektedir. En sonunda bu arkası gelmeyen sorularla dolu dönem bir anda kapanır, ancak çocuk tatmin olmamıştır, aldığı cevaplar onu doyurmamıştır, sadece artık sormaktan vazgeçmiştir.

 

İşte çocuk, bu anlamlandıramadığı, cevapların onu tatmin etmeye yetmediği yerde “oyun”a kaçar, madem gerçeğin ne olduğunu kavramak bu kadar zor, o zaman çözüm yeni bir dünya kurmaktır. Kayıtsız şartsız kendisinin yarattığı, bir tek onun anlayabileceği ve ona ait bir dünya. Bu hayali, kurgulanmış dünya gerçek dünyanın motifleriyle şekillenir. Kurduğu oyunda hayatındaki bireyleri taklit eder, henüz çocuk olduğu için ona verilmemiş olan rolleri oynamakta serbesttir. Böylece gerçek hayatta henüz elde edemediklerini, tatmin olamayan isteklerini oyununda kendince gerçekleştirir.

 

 

 

 

​

​

​

 

 

 

 

 

​

​

​

Çocukluk döneminin sona ermesiyle erişkin, oyun oynamaktan vazgeçer. Gerçek dünyaya adım atar ve kendini oraya ayak uydurmak zorunda hisseder. Ancak erişkinin oyun oynamaktan vazgeçmesi ve hayatın gerçekliğiyle uğraşmaya başlaması, onun oyun oynarken aldığı hazdan vazgeçtiği anlamına mı gelir?

 

Freud, bu çocukluk hazzının ortadan kaybolmadığını, ancak başka bir dolayımla yaşanmaya başlandığını söyler. O zaman bu çocukluk hazzının erişkin dönemde de devam etmesini sağlayan dolayım nedir, oyunun yerini şimdi ne almıştır?

 

Erişkin, “artık oynamaktan vazgeçmiştir de düşlemeye başlamıştır”. Çocukluk hazzı, erişkinde “gündüz düşleri (daydream)”ne dönüşmüştür.

 

Çocuklar oynadıkları oyunun içeriğini, kurgusal dünyalarını başkalarından saklama gereksinimi duymazken erişkin, düşleme (fantazya) kapıldığından dolayı utanır ve bu düşlerini başkalarından saklama ihtiyacı duyar. Düşlemler erişkinlerin mahremiyet alanıdır.

 

 

​

 

Acaba Freud’un söylediği gibi oyunun yerini erişkinlikte düşlemler mi almıştır? Yoksa oyun veçhe mi değiştirmiştir?

 

Ferud’a göre mutlu insanlar düş kurmaz, düş kuranlar yeterince doyuma ulaşmamış kişilerdir.

 

Düş kurmayan, bunlardan haz almayan insan var mıdır?

 

Freud hemen tüm insanların gündüz düşleri kurduğunu söyler ama bu düşlerini gerçekleştirenler, yani oyuna devam edenler nevrozla flört halindeki sanatçılar ya da “yaratanlar”dır.

 

Sanatçı, paylaşılması utanç verici fantazmalarını sanat ürünleri aracılığıyla başka bir biçime büründüren ve böylece düşlemlerini kabul edilebilir bir dış nesneye dönüştüren kişidir. Yani sanatçı telafi mekanizmasını kullanarak normal şartlarda onay görmesi imkansız olan düşlemlerini, bastırılmış, doyuma ulaşmamış isteklerini sanat aracılığıyla dışsallaştırandır Freud’a göre.

 

Böylece mahremiyet alanı kapanmakta yeni bir alan, estetik alanı açılmaktadır.

 

Freud’un yaratıcılığa yaklaşımının zaafı burada başlar. Bir kez mahremiyet alanından çıkarak dışsal bir nesneye dönüşmüş olan sanat yapıtını, sanatçının bilinçdışına geri dönerek analiz etmesi yaratıcı sürecin hazzını gözden kaçırmasına neden olmuştur. En önemlisi artık estetik bir haz nesnesi olan yapıtı sanatçının kişisel bilinçdışını aşan bir nesne olarak görememesi, diğer erişkin oyuncuları kurgunun dışında bırakmasına yol açtı. Yaratan dışındaki sıradan insanları yani izleyiciyi oyuna dahil etmedi.

 

Yeni bir tabloyla karşı karşıyayız. Oyun oynayan çocuk, sanatçı, ve sanatçının oyununun dışsallaştırılmış nesnesinden haz alan izleyici. İzleyiciye döneceğiz.

 

Freud çocuğun oynadığı oyunla kurduğu ilişkiyi ve oyunu çok önemsemesini, sanatçıların tutumuna benzetir. Sanatçı da tıpkı çocukların yaptığı gibi, dış dünyanın nesnelerini alır, onları istediği gibi yapıtına yeni bir düzen içinde yerleştirir ya da onları dönüştürerek tanınmayacak bir hale getirir, deforme eder. Bunu yaparken de tıpkı oyun oynayan çocuk gibi ciddidir, geçici olarak kendini dış dünyadan soyutlamıştır, tüm konsantrasyonu ve enerjisi dalgınlık içinde yarattığı şeye yönelmiştir.

 

Şimdi oyun ve yaratıcı süreç arasındaki benzerlikleri saptamaya çalışalım.

​

Karşılaşmanın Büyüsü

 

Karşılaşma. Yaratıcı eylemin birinci aşaması olan karşılaşma, sanatçının kullanacağı malzemeyle, manzarayla, temayla, fikirle ya da iç hayalle iradi ya da iradi olmayan bir biçimde karşılaşmasıdır.  Sağlıklı  bir çocuğun oyununda da karşılaşma vardır. Çocuğu oyun oynamaya iten arzu karşılaşmanın zeminini hazırlar ve bu onun yaratıcılığının ilk örneğidir.

​

Karşılaşmanın Yoğunluğu. Oyun oynayan çocukla yaratıcı sanatçı arasındaki en önemli benzerliğin sürdürülen eylem boyunca konsantrasyon, kendini unutma, kapılıp gitme, gömülmek vs. olduğunu söyledik. Tüm bu sıfatlar karşılaşmanın yoğunluğunu anlatmaktadır. Bu yoğunlaşmanın kendisi yoğunlaşan için bir haz kaynağıdır. Bu yoğunlaşma, Dionysos şenliklerinde yükselen vitaliteyle, vecd haliyle ilişkilendirilebilir.

 

Yoğunlaşma sırasında yaşanan yanılsamadır. Annenin memesiyle çocuk arasındaki yanılsama ilişkisine benzer biçimde yaratma sırasında yaratıcı da Kris’in “ego kontrolünde regresyon” diye adlandırdığı bir süreci yaşamaktadır. Egonun denetiminde regrese olan yaratıcı sanatçı geçici olarak dış dünyanın gerçekliğinden koptuğu yanılsamasını yaşamaktadır.

 

Çocuk nasıl bu yanılsamanın ardından nesneyi yani annesinin memesini dışsal bir nesne olarak kavrıyorsa sanatçı da yanılsama sürecinin ardından gerçeklik duygusuna geri dönerek bilinçdışı malzemeyi üretime dönüştürür. Dolayısıyla  regresyonunu pozitif bir yaratımla sonuçlandırmış olur. Bu sürecin sonunda geriye kalan bebeğin ve sanatçının tüm-güçlülüğüdür.

 

Karşılaşma, yoğunlaşma ve yanılsamayı böylece oyun ve yaratıcı eylemin ortak aşamaları olarak belirledik. Ancak hem oyunda hem de yaratıcı eylemde ortak olan can alıcı nokta, bu iki eylemin de düzen kurmayı, bütünleştirmeyi amaçlayan eylemler olmasıdır. Gerçekliğin hem ifadesi hem de inkarı olan oyun ve sanat aracılığıyla kurulan düzen ego bütünlüğünün sağlanmasına hizmet etmektedir.

​

Estetik Haz ve Yanılsama

 

Tatmin edici süreçler olarak yaratıcılığı ve oyunu bir kenara bırakalım. Üçüncü bir özneye geçelim.

 

Yaratılan şeyden haz alan izleyicinin durumu nedir? Sıradan insanlar yani izleyiciler için başka bir özne tarafından yaratılmış sanat nesnesi neden etkileyicidir?

 

Freud’un “Totem ve Tabu”da dile getirdiği gibi yalnızca sanatsal yanılsamadır ki, isteklerinden dolayı acı çeken insanın doyuma benzer bir tatmini yaşamasını mümkün kılar. Ve bu yanılsama bizde sanki oyun gerçekmiş gibi bir duygusal etki bırakır. İşte bu nedenle sanat büyülüdür ve sanatçı da büyücüdür Freud için.

 

Freud’un büyü dediği bizim estetik haz olarak ifadelendireceğimiz bu etki, nasıl oluyor da insanları sarıyor?

 

Tekrar Freud’a kulak verelim:

 

    “… sanatçı, bizim daha çok kişisel gözüyle bakacağımız düşlemlerini önümüzde sergiledi ya da bunları bize anlattı mı, belki o vakit çeşitli kaynaklardan çıkıp gelerek bir araya toplanan yüce bir haz duyarız. Bunun nasıl üstesinden geldiği sanatçının en derin gizlerinden biridir; kuşkusuz tek tek ben’ler arasındaki duvarların yol açtığı o itip uzaklaştırıcı gücü yenme tekniğindedir ki, gerçek Ars poetica saklı yatmaktadır. Bu teknikte başvurulan iki aracı belirleyebilmekteyiz: Sanatçı birtakım değiştirmelerden ve örtüp gizlemelerden yararlanarak bencil düşlemlerini yumuşatmakta, bunların dışavurumunda salt biçimsel, yani estetik bir haz sunarak bizi kendisine bağlamaktadır. Ruhumuzun derinliklerinde saklı yatan kaynaklardan daha büyük hazların doğmasını sağlamak için sanatçının bizlere sunduğu hazzı ‘ayartı ödülü’ ya da ‘ön haz’ diye nitelemekteyiz. Bana sorarsanız, sanatçının sağladığı tüm estetik haz bu niteliği taşımakta, bir sanat yapıtının bize verdiği asıl haz ise ruhumuzdaki gerilimleri gidermesinden kaynaklanmaktadır. Sanatçının bizi bundan böyle kendi düşlemlerimizin hiç sakınca tanımadan ve utanıp sıkılmadan zevkini çıkarabileceğimiz duruma getirmesi de, belki söz konusu amacın gerçekleşmesinde hayli rol oynamaktadır.”

​

Öncelikle şunu tespit edelim. Estetik heyecan yalnızca güzel ve zevk veren şeyler karşısında mı duyulmaktadır. Çarmıha Gerilmiş İsa’nın, Sabinli Kadınların Kaçırılışı’nı gösteren kıyım sahnelerinin ya da Francisco Goya’nın Fransız askerlerinin İspanyolları kurşuna dizdiği anı gösteren “3 Mayıs” tablosunun bize keyif vermesini bekleyebilir miyiz? Ama bu kıyım ve acı dolu resimler de bizde heyecan uyandırmıyor mu?

 

O halde estetik hazzın kaynağı tek başına güzel olamaz; haz bir tek kaynakla açıklanamayacak kadar komplike aynı zamanda da paradoksal ve ambivalan bir duygu. Dolayısıyla bir estetik yapıtın bir haz kaynağına dönüşmesinin nedeni güzel olması değil, çözümleyemediğimiz bir biçimde bizde birden çok karşıt duyguyu uyandırmasıdır diyebiliriz.

 

Souriau’nun estetik duygu başlığı altında 80 tane birbirinden farklı duyguyu sınıflandırmıştır. Zevk, tasa, gülünç, alay, aşağılama, sıkıntı, tedirgin edici… Bu duygular zevk ve hoşnutsuzluk ana başlıkları altında sıralanabilir. Burada asıl ilgimizi çeken bu duygulardan bir veya birden fazlasının aynı anda, karşıtlıklarına rağmen bir arada hissedilebilmesi ve geriye kalan duyguyu estetik haz olarak adlandırmamız.

 

İzleyenin Yanılsaması

Tüm bu tespitlerin ardından, bir sanat nesnesinin bizim üzerimizdeki etkisinin gücünün, ambivalan duygular uyandırmasında temellendiğini pekala söyleyebiliriz. Bir tek sanat nesnesidir ki, bize aynı anda zevki ve dehşeti, kaygıyı, korkuyu, sevgiyi, sıkıntıyı, iyimserliği yaşatır. Ve sonunda nesnenin bizde bıraktığı duyguların hepsine birden haz deriz. Burada başka bir yanılsamayı daha görünüşe çıkartmış oluyoruz. Bebeğin yanılsaması, sanatçının yanılsaması ve son olarak da estetik hazzın yani izleyicinin yanılsaması.

 

Estetik duygu hem gerçekleşen hem de gerçekleşmeyen, hem kişisel olan hem de olmayandır. Estetik duygu şaka götürmez bir oyundur.

 

Nedenini anlayamadığımız bir biçimde bazı sanat eserlerinin bizi alıp götürmesi, garip bir heyecan uyandırması ve bazen günlerce aklımızdan çıkmayacak kadar, hatta önünde saatlerce kendini izletecek kadar bizi etkilemesinin nedeni de belki budur. Sanat bizi oyuna çağırmaktadır. Tutkuyla bağlanmamıza rağmen zarar görmeyeceğimizi bildiğimiz bir oyuna çağırmaktadır.

 

Sahne sanatlarını düşünelim. Freud sanatsal yaratıyla oyun arasındaki ilişkinin dilde saptanabildiğini söyler. Sahnede tekrar tekrar sergilenebilen ve somut nesnelere dayanan tiyatro, opera gibi görsel sanatlara kısaca “oyun”, sanatçılara da “oyuncu” deriz.

 

Sahnede canlandırılan, hüzünlü de olsa, komik de olsa, şiddet de içerse, hatta bizim yaşamımızın olumlu-olumsuz unsurlarını barındırıyor da olsa o “oyun” dur. İzlerken duygulanırız, karakterlerle özdeşleşip, kendimizi akıp giden olay kurgusuna kaptırırız, kendi yaşam deneyimlerimizle ilgili unsurlara rastlarız, ama perde kapandığında “oyun”un biteceğini biliriz.

 

Böylece insana gerçek hayatta zevk vermeyecek pek çok şey, hayal gücünün yarattığı oyunda izleyiciler ve dinleyiciler için bir haz kaynağına dönüşür. Çünkü artık izlediğimiz şeyin konusu gerçek dünyadan alınmış olsa da bize gelinceye kadar dönüşüme uğramıştır ve estetik bir çerçeve içinde bize sunulmaktadır. Onun gerçeklikle bağlantısını bilmemize rağmen izlediğimiz “oyun”dur ve haz verir. Çünkü oradaki ölüm, aslında ölüm değildir; aşk ve ondan duyulan acı gerçek değildir; tutku yalnızca izlenen bir şeydir, bizi acıtmaz, hayatımızı altüst etmez. Halbuki gerçek hayatta ölümle karşı karşıya gelmek ürkütücüdür, ama oyunun içinde ölüm duygusunu yaşamak korkutmaz, tam tersine dolayımlı bir biçimde haz verir.

 

İşte hem çocukluk oyunlarımız hem de sanat bize bu deneyimi yaşatmaktadır, zarar görmeden hayal gücünü sonuna kadar zorlayabilme, çeşitli duygular arasında gidip gelme özgürlüğünü sunmaktadır.

 

Bu nedenle estetik haz, çocuk oyununun içeriğinde olduğu gibi hem gerçekleşen hem gerçekleşmeyen, hem kişisel olan hem kişisel olmayan, hem varolan hem de varolmayandır.

​

Yazının başında demiştik ki, bir oyunda birden fazla çocuk varsa ve eğer oyunla ilgili beklentiler konusunda uzlaşma sağlanamazsa çocuklardan biri en sonunda çıkar ve “ben oynamayacağım” der.

 

Peki erişkinler için yanılsamanın büyüsünün ortadan kalktığı, oyunun bozulduğu kaçış anları yok mudur?

 

Ya da gerçekliğin kendisinin yanılsama haline geldiği ve bu yanılsamanın pozitif bir yaratmaya dönüşmediği psikotik dünyaya ilişkin  neler söyleyebiliriz?

​

Bütün sorulara bu yazıda cevap vermemiz olanaksız. Estetik haz, yaratıcılık ve çocuk oyunu konusunda bu yazıda söylenenler, konuya giriş için ancak bir zemin sunabilir. Çünkü yaratıcılık ve yaratma süreçleri çok yönlü ve geniş bir araştırma konusudur. Metnin içinde cevaplandırmadan bıraktığım sorular bundan sonraki yazılarımda da beni meşgul edecek olan problem alanlarıdır.

​

​

Kaynakça:

​

1.    Sigmund Freud, Sanat ve Sanatçılar Üzerine, çev. Kamuran Şipal, YKY, Mayıs 1995, İstanbul.

​

2.    D.W. Winnicott, Oyun ve Gerçeklik, çev. Tuncay Birkan, Metis Yayınları, Mayıs 1998, İstanbul.

 

​